Tekst: Jarosław Dymek, bikefitter i fizjoterapeuta w Veloart  Zdjęcia: Hanna Tomasiewicz

Bikefitting to interdyscyplinarna dziedzina wiedzy, badająca wzajemne relacje pomiędzy ciałem kolarza i rowerem. Jej celem jest wypracowanie optymalnego układu ruchu, w którym organizm kolarza pracuje z największą sprawnością. Z zagadnieniem tym łączy się także problematyka komfortu odczuwanego podczas jazdy oraz profilaktyka i leczenie niektórych kontuzji kolarskich.

W niektórych konkurencjach kolarskich korekcja ustawień i obniżenie sylwetki o kilka cm potrafi zwiększyć generowaną moc lub przenieść pracę w inną strefę metaboliczną, co pokazuje, jak ważna jest rola pozycji w osiąganiu dobrych wyników. Kogo nie przekonuje to stwierdzenie, niech przypomni sobie najbardziej niewygodne siodło, na jakim przyszło mu jeździć, eksperymenty z jego ustawieniem lub kłujący ból z boku kolana, nasilający się po treningu. Dzisiejsza wiedza z zakresu bikefittingu pozwala rozwiązać wiele podobnych problemów.

Klasyczne kanony

Przez dziesięciolecia na potrzeby czołowych kolarzy konstruktorzy rowerów z Włoch i Francji budowali rowery z uwzględnieniem anatomicznych uwarunkowań zawodników. W założeniach geometria roweru miała odpowiadać proporcjom ciała, ale w praktyce oznaczała sztywny kanon konstrukcji, w którym wysokość ramy równała się jej długości.

Rowery szosowe ustawiano na podstawie doświadczeń kolejnych pokoleń kolarzy. Opracowano co prawda antropometryczne przeliczniki wymiarów i stopniowo zmieniano konstrukcję ram, ale brak wiedzy oraz odpowiednich komponentów powodował trudności. Pozycję dobierano w oparciu o tradycyjne wzorce ustawień. Oto niektóre z nich:

• przy wypoziomowanej korbie siodło powinno być tak ustawione, aby rzut pionu z kolana przechodził przez oś pedału;

• przy korbie ustawionej pionowo i stopie opartej piętą na pedale noga powinna być wyprostowana w stawie kolanowym;

• wysokość siodła powinna być równa długości ramienia;

• odległość między siodłem a mostkiem powinna równać się długości przedramienia;

• oglądana z perspektywy jadącego kierownica powinna zasłaniać przednią piastę (podczas jazdy po szosie)

Antropometryczne wzorce pozycji nie zawsze miały logiczne uzasadnienie. Często wynikały z subiektywnych odczuć kolarzy, które przyjmowano jako dogmaty. Pomiary proporcji nie uwzględniały dynamicznego charakteru pozycji. Po dziś dzień myślenie przez pryzmat  przedstawionych wyżej wzorców cechuje znaczną grupę kolarzy.

Technologia pomaga

d połowy lat 80. pod presją zdobywania medali olimpijskich w ośrodkach w Stanach Zjednoczonych, NRD i Związku Radzieckim podjęto prace badawcze nad optymalizacją pracy kolarza na rowerze. Śladem tamtej epoki jest, wdrożony do seryjnej produkcji, patent owalnych tarcz Biopace, znanych dziś pod innym szyldem. Badania naukowe były także źródłem sukcesów włoskiego kolarza Francesco Mosera. W 1984 roku pobił on dwukrotnie rekord świata w jeździe godzinnej na czas przy zastosowaniu najnowszych wówczas technologii budowy roweru. Osiągnięty wynik dał impuls do dalszych studiów nad aerodynamiką pozycji, która w obecnych czasach odgrywa istotną rolę.

Rozwój technologiczny i rewolucja, jaka dokonała się w projektowaniu komponentów rowerowych, rzuciły nowe światło na problem efektywnej pozycji. Specjalistyczne narzędzia analizy wraz z procedurą badań dają możliwość pracy nad pozycją szerszemu gronu entuzjastów roweru – do niedawna było to zarezerwowane tylko dla nielicznych.
Systemy bikefittingu, bez względu na wykorzystywaną technologię, są tylko narzędziami pracy fittera. Posługiwanie się nimi wymaga wiedzy i doświadczenia

Popularne systemy bikefittingu

Obecnie obserwuje się swoisty boom na bikefitting. Dopasowanie nowo zakupionego roweru do indywidualnych uwarunkowań anatomicznych to pożądany standard. Stosowane systemy mają za zadanie dostarczać danych, dzięki którym można śledzić zmiany pozycji i w ten sposób dochodzić do optymalnych ustawień. Nie ma sensu ich między sobą porównywać – warto pamiętać po prostu, że są to narzędzia, którymi posługiwanie się wymaga wiedzy i doświadczenia. Niewątpliwie dużą wartością płynącą z ich powszechnego stosowania jest podniesienie ogólnej świadomość kolarzy. Posiadają one jednak ograniczenia, z których największym jest cel, dla którego zostały stworzone – zwiększenie sprzedaży rowerów, części i akcesoriów.

Dane pomiarowe odnosi się najczęściej do modelowej sylwetki – z małym uwzględnieniem ograniczeń ciała. Ważną kwestią jest to, jakie dane podlegają analizie. Najbardziej popularne systemy opierają się na zbieraniu współrzędnych kilku punktów anatomicznych, będących najczęściej osiami ruchu w stawach, w ruchu dynamicznym. Modelowanie sylwetki odbywa się poprzez dobór komponentów roweru, np. siodła lub mostka o danej długości, i porównaniu osiągniętej pozycji do biomechanicznego modelu. Ze względu na skończoną możliwość zmian w ustawieniu roweru pozostaje wiele nieuwzględnionych aspektów. Często nierozwiązanymi kwestiami, z jakimi pozostają kolarze po odbytej sesji dopasowania, są problemy wynikające z dysfunkcji narządów ruchu. Zazwyczaj wynikają one z nagromadzonych latami zaniedbań w treningu ogólnorozwojowym i przyczyniają się do powstawania kontuzji, mogących niekiedy wykluczyć z czynnego uprawiania sportu.

Dodatkowo sprawę komplikuje istnienie odmiennych szkół fittowania, a co za tym idzie, różnych paradygmatów ustawiania optymalnej pozycji. Szkoła włoska, której bliżej do peletonu zawodowego, kładzie nacisk na sportowa sylwetkę i aerodynamikę, dla szkoły amerykańskiej wyznacznikiem najlepszej pozycji jest efektywny cykl pedałowania i komfort jazdy.

 Bikefitting 2.0

Obowiązującym dotychczas powszechnie podejściem jest traktowanie fittingu jako dopasowania roweru do człowieka. Istnieje duży, ale skończony zasób posunięć, jakimi można taki cel realizować. Po wyczerpaniu wszystkich możliwości ustawień roweru i zastosowaniu dodatkowych środków, takich jak np. wkładka do buta, ogranicznikiem optymalnej pozycji staje się ciało kolarza. Praca nad nim pod kątem poprawy efektywności i sprawności narządu ruchu stanowi meritum procesu. Oprócz analizy suchych danych liczbowych uwzględnia się zależności funkcjonalne grup mięśniowych, stawów, więzadeł i powięzi.

Nowoczesny bikefitting skupia się nie tylko na ustaweniu sprzętu, ale też  poprawie sprawności narządów ruchu

Doświadczenie pokazuje, że choć nikt nie kwestionuje konieczności wykonywania  ćwiczeń ogólnorozwojowych w treningu kolarskim, w odniesieniu do problemów z pozycją całość działań kolarzy sprowadza się do tzw. „przyzwyczajenia się do pozycji”. Tylko nieliczni prowadzą trening sprawności nastawiony na profilaktykę dysfunkcji narządu ruchu pod kątem wzrostu efektywności, choć powszechnie wiadomo, że pozycja zgięciowa na rowerze sprzyja powstawaniu zespołów bólowych odcinka lędźwiowo-krzyżowego. Wiadomo także, że stabilne mięśnie tułowia są kluczem do wzrostu sprawności pedałowania, lepszego ułożenia miednicy na siodle, poprawy właściwości aerodynamicznych i kontroli trakcji. Warto więc zastanowić się, czy w swoim planie treningowym nie zrezygnować z jednej jednostki treningowej na rzecz treningu funkcjonalnego pod kątem pozycji. Czynią tak czołowi kolarze na świecie, stosując ćwiczenia kompensacyjne w trakcie całego sezonu.

Jak się wydaje, obowiązującą obecnie koncepcję bikefittingu można rozbudować, rozpatrując pozycję kolarza w świetle następujących założeń:

• kolarz i rower tworzą biomechaniczny układ, którego celem jest osiągnięcie jak najwyższej sprawności;

• kolarstwo jest sportem powtarzalnego cyklu, a pozycja jest dynamiczna;

• ustawienie kolarza należy rozpatrywać przez pryzmat dwóch segmentów ruchowych: statycznego (miednica – korpus – kończyny górne), którego zadaniem jest stabilizacja pozycji oraz dynamicznego (stopa – kolano – miednica), pełniącego funkcję napędzającą;

• ciało kolarza w trakcie pracy na rowerze pozostaje w zależnościach funkcjonalnych grup mięśniowych, stawów i powięzi, które można kształtować.

Opierając się na powyższych założeniach rozpoczynamy cykl artykułów przedstawiających najważniejsze zagadnienia bikefittingu. Zaczniemy od kluczowych kwestii związanych z sylwetką na rowerze i omówimy zagadnienia doboru geometrii ramy i cyklu pedałowania. Poruszymy też tematy związane z treningiem funkcjonalnym. Liczymy, że seria artykułów pozwoli wam lepiej zrozumieć zarówno swoje ciało, jak i rower, co w konsekwencji sprawi, że staniecie się jeszcze lepszymi, zdrowymi kolarzami.